3. Nghề phiên dịch là gì?
• Phiên
dịch là gì?
Hãy thử tưởng tượng bạn đã học tiếng Anh ở trường.
Rồi một hôm, có một ông khách người Anh tới chơi nhà, thăm ba của bạn. Trong
nhà, ngoài bạn ra, chẳng ai biết ngoại ngữ cả. Vậy là ông khách và ba của bạn
sẽ nói chuyện thông qua bạn. Lúc này, bạn đang làm công việc của người phiên
dịch đấy.
Hiểu một cách đơn giản thất, phiên dịch là việc chuyển
một chữ, một câu, một văn bản (nói hoặc viết) từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ
khác mà không làm thay đổi ý nghĩa của chúng.
Việc chuyển ngôn ngữ này rất khác biệt so với việc
dịch từng chữ một. Người làm phiên dịch giỏi và linh hoạt luôn có xu hướng chuyển
ý từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác sao cho vẫn giữ được chính xác và trọn vẹn
ý ban đầu.
Dịch chính xác từng câu, từng chữ là lý tưởng nhất.
Nhưng điều ấy chỉ có thể thực hiện được với những ngôn ngữ khá gần gũi nhau như
tiếng Pháp, Anh, Tây Ban Nha v.v... Nhưng ngay đối với các ngôn ngữ gần gũi đó,
không phải lúc nào cũng có thể dịch sát từng câu, từng chữ như vậy. Chẳng hạn,
cùng một câu “Im lặng là đồng ý”. Tiếng Pháp dịch là “Qua se tait consent” (Ai
im lặng là đồng ý), còn tiếng Anh là “Silence gives consent” (Im lặng cung cấp
sự đồng ý).
• Phiên
dịch viên là ai?
Phiên dịch viên là người chuyên làm công việc chuyển
các văn bản (nói hoặc viết) từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác một cách chính
xác, giúp những người nói không cùng ngôn ngữ có thể hiểu nhau.
Như bạn có thể thấy, phiên dịch là một công việc rất
hữu ích và cao quý. Người làm phiên dịch chính là cầu nối khiến các quốc gia,
tổ chức, cá nhân thuộc các ngôn ngữ khác nhau hiểu được nhau, giúp họ có sự
thông cảm, thấu hiểu và trở nên gần gũi với nhau hơn.
Phiên dịch viên không chỉ đơn thuần dịch về mặt từ,
ngữ, họ phải truyền tải nội dung và ý tưởng của người nói tới người nghe, người
viết tới người đọc. Bởi vậy, công việc này đòi hỏi người phiên dịch phải hiểu
một cách tổng quát về vấn đề, sự kiện mà họ đang dịch. Từ đó, họ có thể chuyển
đổi đầy đủ, chính xác vấn đề từ ngôn ngữ gốc sang ngôn ngữ dịch.
Nhạy cảm, hiểu biết về văn hoá cũng như sự tinh
thông trong cách sử dụng ngôn ngữ là những yêu cầu cần có của người phiên dịch.
• Phiên
dịch và Biên dịch
Có rất nhiều cách phân chia trong nghề phiên dịch.
Dựa vào hai loại hình giao tiếp cơ bản của con người (nói và viết), người ta
chia công việc phiên dịch thành hai dạng: phiên dịch và biên dịch.
Cả hai dạng công việc này đều có chung một số đặc
điểm:
- Người phiên dịch cần có khả năng phối hợp nhuần nhuyễn ngôn ngữ. Nghĩa là họ phải sử dụng trôi chảy, nắm vững ít nhất hai ngôn ngữ (bao gồm ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ dịch).
- Khả năng diễn đạt một cách ngắn gọn, rõ ràng, sử dụng từ ngữ linh hoạt, vốn từ vựng phong phú.
Tuy nhiên, giữa hai công việc phiên dịch nói và viết
vẫn có một số điểm khác biệt:
+ Dịch nói
Đây là việc chuyển đổi văn bản nói từ ngôn ngữ này
sang ngôn ngữ khác. Người dịch nói phải chịu sức ép rất lớn về thời gian; phản
ứng rất nhanh và gần như không có thời gian để suy nghĩ, cân nhắc về từ ngữ.
Người dịch viết có thể đọc lại những gì mình đã dịch, chữa lại cho ngôn ngữ
trong sáng, rõ ràng, chuẩn xác hơn. Nhưng người dịch nói không có cơ hội làm việc
ấy. Trong thời gian ngắn nhất, họ phải tìm ra cách dịch chuẩn xác nhất.
Trong một buổi biểu diễn tại Hà Nội, trưởng đoàn
nghệ thuật của một nước châu Á phát biểu đại ý rằng cuộc biểu diễn nghệ thuật
này là món quà của nhân dân nước tôi kính tặng nhân dân Việt Nam. Nhưng ông ta
dùng cách nói rất văn hoa: “Our present now lays at your feet”.
Người phiên dịch chủ quan đã dịch theo đúng “nghĩa
đen” câu nói văn hoa ấy thành: “Chúng tôi xin đặt quà trước chân của các bạn”.
Những “tai nạn nghề nghiệp” như thế có thể xảy ra bất cứ lúc nào trong dịch nói
nếu bạn thiếu sự tập trung và cẩn trọng.
Công việc dịch nói có một số yêu cầu:
- Người phiên dịch nói phải tập trung cao độ.
- Phải nhanh chóng hiểu được vấn đề đang được truyền tải ở cả hai ngôn ngữ.
- Diễn đạt ý tứ của vấn đề một cách rõ ràng, ngôn ngữ trong sáng, dễ hiểu.
- Có khả năng phân tích, tinh ý và trí nhớ tốt.
Trong dịch nói lại có 2 kiểu dịch khác nhau:
* Dịch đồng thời
Đây là kiểu dịch thường được sử dụng trong các hội
nghị, hội thảo quốc tế, hoặc các phiên tòa quốc tế (còn được gọi nôm na là dịch
ca-bin). Người dịch thường ngồi trong phòng cách âm, nghe qua tai nghe và dịch
qua micro.
Dịch đồng thời có nghĩa là phải vừa nghe vừa dịch
cùng một lúc với diễn giả. Do đó, người phiên dịch cần có khả năng nắm bắt ngay
ý của người nói và chuyển tải rất nhanh sang ngôn ngữ dịch. Muốn làm tốt công
việc của mình, người dịch đồng thời phải hiểu biết tổng quát về vấn đề mà mình
đang dịch, và bám sát phát biểu của người nói, tránh thêm bớt vào nội dung
dịch. Tham gia vào dịch công việc dịch này thường là những phiên dịch viên
giỏi, am hiểu vấn đề được đề cập, có nhiều kinh nghiệm trong việc dịch hội
nghị, hội thảo quốc tế.
* Dịch đuổi
Dịch đuổi là dịch bắt đầu ngay sau khi người nói kết
thúc một câu hay một đoạn. Người dịch vừa nghe, vừa chép lại vắn tắt những điều
người phát ngôn đang nói. Cách dịch này được dùng phổ biến trong nhiều trường
hợp, đặc biệt là trong những cuộc nói chuyện tay đôi, ở đó người dịch ngồi gần
cả hai người hoặc hai nhóm người đang đối thoại.
+ Dịch viết
Là công việc chuyển đổi một văn bản viết từ ngôn ngữ
này sang ngôn ngữ khác. Người dịch viết không phải chịu sức ép thời gian căng
thẳng hay yêu cầu phải phản ứng tức thì như dịch nói.
Tuy nhiên, về mặt chất lượng dịch (sự chính xác về
ngữ nghĩa, sự trong sáng, mạch lạc và hình ảnh trong cách hành văn) thì đòi hỏi
đối với văn bản dịch viết cao hơn rất nhiều so với văn bản dịch nói. Bởi lời
nói thoảng qua, những lỗi nhỏ của người phiên dịch có thể không khiến người
nghe chú ý. Nhưng dịch viết thể hiện rõ ràng trên văn bản viết. Người phiên
dịch lúc này đã ở vào thế “bút sa gà chết” và không được phép mắc lỗi.
Những yêu cầu cơ bản với người dịch viết là:
- Có kiến thức rộng về nhiều lĩnh vực, đặc biệt là kiến thức về văn hóa của nước sử dụng thứ tiếng mình đang dịch.
- Có khả năng viết và phân tích tốt.
- Có khả năng biên tập tốt.
• Dịch
xuôi và dịch ngược
Dựa vào ngôn ngữ được phiên dịch chuyển đổi, người
ta lại chia ra làm hai kiểu dịch xuôi và dịch ngược.
+ Dịch xuôi:
Là việc chuyển dịch ngôn ngữ từ tiếng nước ngoài
sang tiếng mẹ đẻ của người dịch.
Nhiều người nghĩ rằng dịch xuôi dễ hơn dịch ngược,
chỉ cần vốn ngữ pháp vững vàng, vốn từ vựng tương đối và quyển từ điển là sẽ
dịch được dễ dàng. Nhưng sự thực không hoàn toàn như vậy. Việc dịch xuôi cũng
thường gặp khá nhiều khó khăn. Chẳng hạn bạn phải dịch các chuyên đề lớn về
chính trị, kinh tế, văn hóa, đối ngoại v.v… từ tiếng nước ngoài sang tiếng mẹ
đẻ. Trong không ít trường hợp, những chuyên đề này được viết với trình độ rất
cao, chứa những khái niệm và từ ngữ khó mà tiếng Việt có thể chưa có khái niệm,
từ ngữ tương đương.
Lúc này, người phiên dịch phải tra cứu kỹ lưỡng từ
điển (kể cả từ điển chuyên ngành), tham khảo ý kiến các chuyên gia trong lĩnh
vực đó... để cuối cùng đưa ra một công thức tương đối phù hợp. Đồng thời, phải
có thêm chú thích cụ thể, cặn kẽ để người nghe hoặc người đọc hiểu được. Trong
nhiều trường hợp, ở các văn bản dịch, bạn có thể thấy dịch giả đề chữ “tạm dịch
là...” và chú thích sau đó.
Ngoài ra, một trong những lỗi về tư duy mà phiên
dịch viên dễ mắc phải, nhất là những người mới vào nghề, là nói theo lối tiếng
nước ngoài. Nhiều ngôn ngữ như tiếng Pháp, tiếng Anh v.v... thường sử dụng cấu
trúc khá phức tạp với những mệnh đề phụ hay thể bị động.
Người học ngoại ngữ nhiều rất dễ quen sử dụng theo
cách này. Trong khi đó, ngữ pháp Việt Nam lại có xu hướng sử dụng những câu đơn
giản, lối nói chủ động. Như vậy, rõ ràng bạn đã dịch sang tiếng Việt rồi mà bản
dịch của bạn vẫn bị chê là “Tây quá” hay “văn Tây”.
Trong trường hợp này, để có bản dịch thực sự đúng và
hay, bạn không những cần thông thạo ngoại ngữ, mà còn phải nắm vững và làm chủ
được chính ngôn ngữ mẹ đẻ của mình. Điều này quả không dễ chút nào, bởi không
phải người Việt nào cũng có thể nói được tiếng Việt thực sự trong sáng, rõ ràng
và dễ hiểu, phát huy được vốn từ vựng giàu về hình ảnh, thanh điệu, cách ví von
v.v của tiếng Việt.
+ Dịch ngược
Là việc chuyển dịch ngôn ngữ từ tiếng mẹ đẻ của
người dịch sang tiếng nước ngoài.
Nếu dịch xuôi đã khó thì dịch ngược còn có phần gian
nan hơn. Đây là công việc khó nhiều bề. Viết được tiếng nước ngoài với trình độ
ngang bằng người bản xứ là điều có khi phải vài chục năm trong nghề dịch mới
tạm đạt được.
Chẳng hạn, bạn sẽ xoay sở thế nào để tìm được các
“công thức dịch” đúng cho những khái niệm vẫn được dùng quen thuộc ở Việt Nam
như: “Phép vua thua lệ làng”, “Lá lành đùm lá rách”, “Chính sách đi tắt đón
đầu”, “Vừa đá bóng vừa thổi còi” v.v…
Khi dịch nói, người phiên dịch thường tiến hành dịch
xuôi và dịch ngược đồng thời. Còn với dịch viết, do yêu cầu và tính đặc thù của
công việc, những văn bản dịch ngược thường có thù lao cao hơn so với dịch xuôi.
Một người phiên dịch giỏi là người có khả năng dịch
xuôi và dịch ngược đều tốt như nhau. Nhiều người phiên dịch lâu năm trong nghề
truyền đạt lại kinh nghiệm của mình rằng: không nên quá phân biệt dịch xuôi hay
dịch ngược, bởi kỹ năng của hai cách dịch này hỗ trợ rất nhiều cho nhau. Thường
người dịch xuôi tốt thì cũng dịch ngược tốt và ngược lại.
•
- Nghề phiên dịch hướng tới ai?
Đối tượng của người phiên dịch chính là những sự
kiện, vấn đề, ý tưởng v.v... được nói hoặc viết bằng một ngôn ngữ, cần được
chuyển đổi sang ngôn ngữ khác. Bởi vậy, lĩnh vực hoạt động của nghề nghiệp này
rất đa dạng và phong phú. Trong mọi sự kiện, vấn đề... mang tính chất quốc tế
đều cần tới phiên dịch.
Người phiên dịch làm việc cho các quốc gia, tổ chức
và cá nhân có nhu cầu. Họ giữ vai trò quan trọng trong chiến tranh (hỏi cung tù
binh hoặc những kẻ xâm nhập trái phép, soạn tối hậu thư, giao dịch đàm phán
v.v...) và càng quan trọng hơn trong hòa bình (thúc đẩy quan hệ hữu nghị hợp
tác về chính trị, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật, bảo vệ quyền lợi dân tộc và độc
lập, an ninh quốc gia v.v...).
Thế giới đang đứng trước hai xu hướng: toàn cầu hóa
và khu vực hóa. Xu hướng toàn cầu hóa đòi hỏi bạn ít nhất phải thông thạo một
ngoại ngữ vốn được coi là ngôn ngữ quốc tế: tiếng Anh.
Còn xu hướng khu vực hóa lại mở ra trước mắt bạn vô
vàn cơ hội nếu bạn giỏi những ngôn ngữ của châu Á như tiếng Trung Quốc, Nhật
Bản, Hàn Quốc v.v... hay ngôn ngữ của các quốc gia trong khu vực ASEAN (Thái
Lan, Lào, Campuchia, Inđônêxia v.v...)
Hiểu biết sâu sắc ngôn ngữ một dân tộc khác sẽ giúp
người phiên dịch hiểu kĩ được những điểm mạnh và yếu của ngôn ngữ ấy, đồng thời
giúp các thuyết khách làm việc một cách có hiệu quả hơn.
Khi nhận xét về một đại sứ Pháp ở Đức, một cán bộ
cao cấp của Bộ Ngoại giao Đức nói: “Chúng tôi cảm thấy sung sướng khi nghe đại sứ nói
tiếng Đức một cách lưu loát, hiếm khi phải do dự trong việc dùng chữ”.
Vị đại sứ này vốn xuất thân là một phiên dịch và lời
khen ấy là sự tôn vinh cho cả sự nghiệp phiên dịch lẫn ngoại giao của ông.
- BẠN CÓ BIẾT
• Dịch
những tài liệu văn hóa, chuyên ngành
Trong nhiều trường hợp, công việc dịch viết đòi hỏi
trình độ rất cao về vốn kiến thức văn hóa hoặc chuyên ngành, đặc biệt là các
tài liệu, tác phẩm chính trị, pháp luật, khoa học hay văn học nghệ thuật v.v...
Bởi vậy, trong nhiều trường hợp, dịch giả đồng thời
phải là nhà văn, nhà ngôn ngữ học, nhà khoa học (với các tài liệu chuyên ngành)
v.v...
Chẳng hạn như khi dịch một tác phẩm văn học nước
ngoài sang tiếng Việt, bản dịch của một nhà văn am tưởng ngoại ngữ thường tốt
hơn rất nhiều so với bản dịch của một người dịch chỉ thuần túy giỏi về ngoại
ngữ.
Các tác phẩm văn học dịch cũng được bảo hộ về mặt
bản quyền. Dịch giả cũng có quyền sở hữu đối với tác phẩm dịch như là người
sáng tác có quyền sở hữu tác phẩm gốc của mình.
Dịch thuật do vậy trong nhiều trường hợp cũng được
coi là một hoạt động sáng tạo. Những tranh luận xung quanh một bản dịch là điều
không thể tránh khỏi. Phê bình dịch thuật trên cơ sở ấy cũng rất phát triển,
góp phần làm cho hoạt động dịch thuật về mặt lý thuyết và thực tiễn ngày càng
hoàn thiện.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét